برای جلوگیری از برق گرفتگی چه کنیم ؟ اگر به آمار مرگ و میر توجه کنید، متوجه تعداد قابل توجه مرگ و میر در اثر برق گرفتگی می‌شوید. به طور کلی برق گرفتگی زمانی اتفاق می‌افتد که اختلاف پتانسیل بین دو نقطه از بدن ایجاد شده و موجب آسیب به بدن شود. این اتفاق ممکن است بر اثر تماس بدن انسان با دستگاه‌هایی که کابل آسیب دیده یا بخش آسیب دیده‌ای دارند و دارای جریان الکتریکی شده‌اند یا بسیاری از موارد دیگر ایجاد شود.
به طور کلی تماس مستقیم بدن انسان با جریان الکتریکی به دلیل سهل‌انکاری، بی‌توجهی و تماس غیرمستقیم مانند تماس با تابلو برق صنعتی و بدنه دستگاه‌های الکتریکی که دچار خرابی، عایق‌بندی یا مشکلات دیگر هستند ممکن است موجب برق گرفتگی افراد شود. روش‌های مختلفی جهت حفاظت و جلوگیری از برق گرفتگی وجود دارد که در ادامه قصد داریم به بررسی هر یک بپردازیم با فرنام الکتریک همراه باشید.
انواع برق گرفتگی
شدت جریان الکتریکی به مستقیم یا متناوب بودن جریان بستگی دارد. جریان متناوب به علت ایجاد انقباض عضلانی و تأثیر روی عملکرد قلب، حدود ۴ تا ۶ برابر خطرناکتر از جریان مستقیم است. انواع برق گرفتگی به دو طریق ممکن است رخ دهد: برق گرفتگی در اثر تماس مستقیم و برق گرفتگی در اثر تماس غیرمستقیم.
برق گرفتگی در اثر تماس مستقیم
برق گرفتگی در اثر تماس مستقیم یا تماس با هادی برقدار هنگامی که سیستم الکتریکی سالم است و انسان بر اثر سهل انگاری یا بی توجهی، با هادی برقدار در یک یا دو نقطه تماس می گیرد، برق گرفتگی رخ می دهد. شدت برق گرفتگی به اختلاف پتانسیل بستگی دارد و در ولتاژهای بالا یا پایین ممکن است رخ دهد. اگر اختلاف پتانسیل پایین باشد فقط در صورتی که تماس مستقیم با هادی برقدار اتفاق بیفتد برق گرفتگی اتفاق می افتد. اما اگر ولتاژ بالا باشد در هر دو صورت فرد دچار برق گرفتگی می شود. به همین دلیل اشخاص باید در مقابل خطرات احتمالی ناشی از تماس با قسمت های برقدار تأسیسات الکتریکی حفاظت شوند.
برق گرفتگی در اثر تماس غیرمستقیم
برق گرفتگی در اثر تماس غیرمستقیم یا تماس با بدنه های دستگاه های الکتریکی وقتی اتفاق می افتد که در اثر خراب شدن عایق بندی یا هر علت دیگری، یک هادی برقدار با سطوح فلزی (یا بدنه هادی) دستگاه تماس یابد و انسان با همان سطح فلزی در تماس باشد، به این نوع برق گرفتگی، غیرمستقیم می گویند.
روش‌های جلوگیری از برق گرفتگی مستقیم
عایق بندی بخش‌های برقدار
به منظور جلوگیری از برق گرفتگی مستقیم می‌توان از وسیله‌هایی مانند نوار چسب عایق برق استفاده کرد. نوار چسب عایق برق که به احتمال زیاد با آن آشنایی دارید، از انتقال جریان الکتریکی به بدن انسان در زمان تماس افراد با آن جلوگیری می‌کند. توجه کنید پوشش‌هایی مانند رنگ، وانیش و لاک، عایق جریان الکتریکی نیستند. از نکات مهمی که در مورد عایق بندی قسمت‌های برقدار اهمیت دارد، این است که این عایق در اثر شرایطی همانند حرارت یا تماس‌های مکرر، کیفیت خود را از دست ندهد. به منظور افزایش ایمنی می‌توان بخش‌هایی همانند ترمینال‌ها، بست‌ها و انتهای کابل‌ها یا محل اتصال چند کابل را به وسیله نوار مخصوص عایق بندی کرد.
محصور کردن تجهیزات
یکی از راه‌حل‌هایی که به کمک آن می‌توان از برق گرفتگی افراد جلوگیری کرد، محصور کردن تجهیزات مانند اتصالات سیم و کابل، رله هوشمند و … است. یعنی قسمت‌های برقدار وسایل الکتریکی را پوشانده یا دور از دسترس افراد قرار داد. این کار موجب کاهش احتمال برق گرفتگی می‌شود. به عنوان مثال می‌توان وسایل برقدار را درون دریچه‌های سوراخ دار قرار داد تا هیچ گونه دسترسی به داخل آن‌ها وجود نداشته باشد. وسایل و تجهیزاتی که به این منظور انتخاب می‌شوند باید نسبت به آب و گرد و غبار مصون باشند. محل دریچه وسایل الکتریکی باید متناسب با اندازه آن‌ها و محیطی باشد که در آن قرار می‌گیرند.
کافی است تنها بخش‌های برقدار در داخل محفظه قرار بگیرند تا از دسترس خارج شوند. همچنین لازم است پوشش‌ها، استقامت و کیفیت کافی را داشته باشند تا در شرایط غیرعادی مشکل ساز نشوند. نکته دیگری که در مورد موانع یا پوشش‌های قسمت برقدار وسایل الکتریکی وجود دارد، امکان باز کردن آن تنها با استفاده از ابزار خاص است. مطمئناً استفاده از پوشش یا حفاظی که توسط کودکان و هر شخصی باز شود، ایمنی کار را کاهش می‌دهد.
نصب و استقرار در خارج از دسترس
از دیگر راه‌حل‌هایی که در جهت کاهش احتمال برق گرفتگی پیشنهاد می‌شود، از دسترس خارج کردن قسمت‌های برقدار است. قسمت‌های برقدار وسایل الکتریکی باید به صورتی در محل استقرار یابند که دسترسی به آن‌ها با دراز کردن دست در هر جهت ممکن نباشد. همچنین در محل‌هایی که وسایل فلزی بلندی مانند نبشی جابه جا می‌شود، باید به موضوع عدم برخورد وسایل فلزی با قسمت‌های برقدار توجه شود. زمانی که بخش‌های برقدار خارج از دسترس قرار داده شوند، از تماس‌های ناخواسته که به هر دلیلی ممکن است با آن‌ها ایجاد شوند، جلوگیری می‌شود. به این ترتیب خطرات ناشی از برق گرفتگی کاهش می‌یابد.
کلید محافظ جان
کلید محافظ جان از جمله تجهیزاتی است که از جان افراد در مقابل برق گرفتگی محافظت می‌کند. این وسیله جریان نشتی را از طریق مقایسه جریان‌های عبوری از فاز و نول، شناسایی کرده و منبع تغذیه را به سرعت قطع می‌کند. به این ترتیب از جان افراد محافظت می‌کند. حساسیت این کلید در حدی است که حتی جریان‌های نشتی کوچک را تشخیص می‌دهد. کلید محافظ جان یک وسیله قابل اعتماد است، اما شرایط مختلف غیرعادی همانند رطوبت و گرد و غبار می‌تواند عملکرد آن را با مشکل روبرو سازد. مطمئناً هر گونه تاخیری در عملکرد این کلید می‌تواند جان افراد را به خطر اندازد. بنابراین بهتر است در زمان نصب این وسیله دقت لازم را در مورد شرایط محیطی داشته باشیم.
روش‌های جلوگیری از برق گرفتگی غیرمستقیم
عایق کردن محیط
یکی از مطمئن‌ترین کارهایی که به منظور جلوگیری از برق گرفتگی مستقیم می‌توان انجام داد، عایق‌بندی محیط اطراف محل قرار گرفتن دستگاه‌های الکتریکی است. عایق کردن محیط یک روش بسیار کاربردی است. به عنوان مثال فردی را در نظر بگیرید که در حال تعمیر وسایل الکتریکی است و در اثر بی‌توجهی، کف کارگاه دارای جریان الکتریکی می‌شود، اگر در این زمان کف کارگاه و دیوارها عایق شده باشند، جان فرد و تاسیسات به خطر نمی‌افتد.
جدا کردن منبع تغذیه از زمین
در صورتی که مدار به صورت جدا از قسمت‌های اصلی سیستم تغذیه نصب شده باشد، ولتاژی بین هادی‌های برقدار یا قسمت‌های فلزی ایجاد نمی‌شود. به این ترتیب احتمال برق گرفتگی کاهش می‌یابد. به منظور ایجاد ارتباط باید از سیم‌کشی جدایی بهره گرفته شود و در تمامی مسیر، کابل‌ها قابل مشاهده باشند. در صورتی که هیچ گونه ارتباطی بین مدار و اتصال زمین نباشد، شوک الکتریکی ایجاد نمی‌شود.
هم بندی کردن
هدف از این کار جلوگیری از ایجاد ولتاژ خطرناک تماس است.
عایق بندی دوبل
به منظور جلوگیری از برق گرفتگی توسط دستگاه الکتریکی که محفظه فلزی دارد، باید با استفاده از عایق بندی دوبله یا مضاعف اقدامات لازم را انجام داد. در این روش، وسایل الکتریکی توسط دو لایه مجزا عایق می‌شوند و اطمینان حاصل می‌شود که احتمال برق گرفتگی در زمان تماس با بدنه این دستگاه وجود ندارد.
قطع خودکار مدار تغذیه با استفاده از اتصال زمین
اگر به حوادث برق گرفتگی دقت کنید، عمده شوک‌های الکتریکی زمانی رخ می‌دهند که شخص به طور همزمان در تماس با زمین و بخشی از وسیله برقی که برقدار است، قرار گرفته است. در صورتی که بدنه فلزی وسایل الکتریکی به شکل ایمن به زمین متصل شوند، امکان برقدار شدن بر اثر اتصالی وجود ندارداز این رو خطر ایجاد شوک الکتریکی نیز کاهش می‌یابد.
نکات مهم در جلوگیری از برق گرفتگی :
۱- فلزکاری در مجاورت هادی های برقدار ممکن است به دلیل اثرات القایی الکترومغناطیسی و الکترواستاتیکی برقدار شود و باعث برق گرفتگی جدی یا کشنده و ایجاد آتش سوزی در مجاورت گازها و بخارات یا مایعات قابل اشتعال شود.
۲ – وقتی ترانسفورماتوری قطع و جدا می شود باید سیم پیچی آن به طور موقت اتصال زمین شود، زیرا پتانسیل بارهای الکتریکی خطرناک ممکن است بر اثر سست شدن دی الکتریک به آهستگی آزاد شود.
امکان دارد تخلیه الکتریکی سیم پیچ های جدا شده باعث مشتعل شدن بخار آزاد شده از روغن ترانسفورماتور شود. همچنین اثرات مشابه ممکن است از کابل های فشار قوی جدا شده نیز به وجود آید.
۳ – امکان دارد بر اثر نشت سطحی عایق بندی (یا ایزولاسیون) در ولتاژ فشار ضعیف، مثلاً ۲۴۰ ولت، شوک های شدیدی به وجود آید.
۴- محدودیت انرژی در دسترس، اساس طراحی مدارهای ذات ایمن برای استفاده در محیط های قابل اشتعال و نیز همچنین به عنوان راهی برای پیشگیری از ایجاد شوک های الکتریکی خطرناک می باشد.